ढुङ्गेसाँघु, ढुङ्गेसाँघुको मेला र महतगौँडा

ढुङ्गेसाँघु

ढुङ्गेसाँघुको पुल

ढुङ्गेसाँघुको शाब्दीक अर्थ ढुङ्गाबाट बनेको पुल हो । यो प्राकृतिक रुपमा स्वस्फुर्त  बनेको छ ।  पोखरा महानगर वडा नं १७ को महतगौंडा र १५ को टुटुगां  जोड्ने यो सेति नदिको सतह देखि करिव १५० मिटर उचाइमा रहेको छ । यो प्राकृतिक पुलमा सवारी साधन पनि स्वतन्त्र आवात जावत गर्न सक्ने भएकाले पनि अझ आश्चर्यको रुपमा लिइन्छ । हाल संरक्षणका लागि हेवी गाडीहरुलाइ निषेध गरिएको छ । यस्तो अनौठो दृष्यलाइ थप मनमोहक बनाउनका निम्ती पुलको राम्रो आकृती देख्न सकिने स्थानमा बन्जी जम्प पनि निर्माण गर्न लागिएको छ । पुलको सिधा तल सेतिको किनारमा सिद्धेश्वर हरिहर मन्दिर पनि रहेको छ । जहाँ भक्त जनहरु बेला बेलामा दर्शन गर्न जाने गर्दछन भने महा शिवरात्रीको दिनमा विशेष पुजा आजा पनि गरिन्छ । यसै पुलको नामाकरणमा मकरसक्रान्तीको दिनमा सदियौँ काल देखि यस क्षेत्रमा विशाल मेला लाग्ने गर्दछ ।

ढुङ्गेसाँघुको मेला

सुन्दर नगरी पोखरा महानगरपालिकाको वडा नं १५ र १७ जोडीने सेति नदिमा बनेको ढुङ्गेसाँघु पुलको नामबाट परिचित यस स्थानमा माघे सक्रान्तीमा परापुर्व काल देखिनै मेला लाग्ने गरेको छ ।

ढुङ्गेसाँघुको मेला

त्यसैले यस मेलालाइ ढुङ्गेसाँघुको मेला भन्ने गरीन्छ । मेलाको इतिहाँसको सम्बन्धमा कुरा गर्दा बनबासको समयमा पुस महिनाको अन्तमा भगवान राम र सिता यस पुण्य भुमिमा आएर बास बस्नुभएको र त्यस दिन तरुल सखर खण्ड पकाएर राखी भोली पल्ट माघेसक्रान्तीको दिनमा सितामाताले यहाँ स्नान गरौँ भनि दुवै जना स्नान गरी अघिल्लो दिन पकाएको तरुल, सखरखण्ड र खुदो चिउरा खाएका थिए । सिता मातालाइ सवारी हुनु भन्दा पहिले यस स्थानमा केहि चिनो स्वरुप राख्न मन भएको र साथमा 

ढुङ्गेसाँघुको मेला

त्यस्तो केहि बस्तु नभएकाले भगवान रामले यहाँ पाइला राख भनि सिताको पाइलाको चिनो बनाइ दुवै जना प्रस्थान गर्नु भएको भन्ने किम्ब दन्ती रहेको छ । त्यसैले यस सीताका पाइला भएको स्थानलाइ सीतापाइला पनि भन्ने गरिन्छ । यसैका आधारमा माघे सक्रान्तीका दिन मानिसहरु यसै स्थानमा आइ स्नान गर्ने अनि तरुल सखरखण्ड र खुदो चिउरा ल्याइ खाने परम्परा बन्दै विस्तारै सामानहरुको खरिद विक्री गर्ने कार्यको शुरुवात भएर मेलाको प्रारम्भ भयो । यस मेलामा घरायसी सामान जस्तै डोका, नाम्ला, कुटो कोदालो, भकारी, मान्द्रो जस्ता समानहरुको खरिद विक्री हुने गर्दछ । मेलामा टाढा टाढा देखि विभिन्न जिल्लाका मानिसहरु मेला भर्न आउने तिर्थालुहरुको भिड रहन्छ । केहि दशक पहिले दिनमा र रातमा मेला लाग्ने गर्दथ्यो तर आजभोली माघ १ गतेको दिनमा मात्र मेला लाग्ने गरेको छ । यसै मेलामा आधारित "ढुङ्गेसाँघुको  मेलैमा भेट भएको बेलैमा..."  र "हाम्रो गाउँ, राम्रो गाउँ, ढुंगेसाँघु..." भन्ने गित नेपाल भरी नै लोकप्रिय मानिन्छ ।
महतगौँडा

महतगौँडा

यस स्थानलाइ पशुपालनको लागि प्रख्यात चरन स्थान मानीन्थ्यो । यहाँ बर्षाको समयमा वैदाम, मासबार, कास्कीकोट, हेमजा, जस्ता विभिन्न स्थानदेखी गाइबस्तु चरनका लागि छाड्ने गरिन्थ्यो । करिव १९०० को दशक तिर पाल्पाका महतहरुको यस स्थानमा आगमन भयो, उनिहरु चार परिवार थिए । यहाँ उनिहरुले पनि पशुपालन गरेका थिए । उनीहरु खेतिपाती पनि गर्दथे तर उनिहरुको खेति भने गाइबस्तुले खाइदिने गर्दथ्यो । उनिहरु विभिन्न स्थानबाट आगमन हुने गाइबस्तुबाट खेति जोगाउन असर्मथ भएका थिए । उनिहरुले गाइबस्तुवाट खेति जोगाउनका लागि भिर पहरा फोडेर गाइबस्तु नियन्त्रण गर्न गौँडा बनाइ गाइबस्तु गौंडा तल पठाइ बार लागाएर खेति जोगाएका थिए । त्यसैले यस स्थानलाइ ढुङ्गेसाँघु भनिएता पनि पछि महतगौंडा भन्न थालिएको हो । 

महतगौँडा

इतिहाँस

यस क्षेत्रको इतिहाँसको सम्बन्धमा कुरा गर्दा सदाशिवजी सिद्धेश्वर हरिहर मन्दिरको पुजा आराधना र संरक्षण गर्नका लागि विं. सं. १८६४ सालमा तत्कालिन महाराजाले गुठिको रुपमा केहि जमिन दान गरेको कुरा लिखितम रुपमा प्रमाण रहेको छ । पहिले पार्दिमा जमिनको सतहमा पानी बग्ने गर्दथ्यो । १९१० को दशक तिर नुवाकोटका मनिसहरु आएर माथिल्लो नहर (हाल छोरेपाटन) बनाएर खेती पाती गरेका थिए । उनिहरुले बैदाम देखि नहर बनाएर ल्याएका थिए । खोलाको आसपासका क्षेत्रहरुमा खेती पाती गर्ने र बर्षै पिच्छे नहरको क्षमता बढाइ खेती पाती विस्तार गर्ने गर्दथे भने पाल्पाका महतहरु अर्को तिर नहर बनाइ खेती गर्ने गर्दथे । त्यसैले त्यस महतहरुले खेती गरेकोे स्थानलाइ हालसम्म पनि पाल्पाली विरुवा भन्ने गरिन्छ । नहरको पानी विस्तार हुने क्रममा महत गौंडामा पनि खेति गर्न थालेका थिए । १९२० को दशकमा उक्त नहर वग्ने स्थान पार्दीमा भासिएर खोला बनेपछि पानी नहरमा आउन नसकेकोले उनिहरुको उप्जनीमा ह्रास भएको थियो ।  उनिहरुको परिवार संख्या ठुलो र छाडा बस्तुभाउ तथा सिचाइको अभावका कारणले उत्पादन कम भएकाले उनिहरु फोक्सीङ्गमा भएका भण्डारी समुदायका मानिसहरु संग अन्न सापटी लिन गएका थिए । सके अन्न फीर्ता गर्ने नसके पैसा दिने यदि त्यति पनि नसकेको खण्डमा घरमा आएर काम गर्दिने शर्त राखेका थिए । भण्डारीहरुले  आँफुसंग भण्डारण गरेर राखेको कोदो सापटी स्वरुप दिएका थिए । महतहरु तिन पटकसम्म अन्न सापटी लिन गएका थिए । उनिहरु सापटी रकम चुक्ता गर्न असर्मथ भएपछि यस स्थानमा रहन नसक्ने र आँफुलाइ बाटो खर्च आवस्यक रहेको भनि निवेदन गरी भएको सम्पत्ति जिम्मा लगाइ उनिहरु १९३० को दशकमा पुन पाल्पा नै फर्केको भन्ने सुन्न पाइन्छ । 
त्यसपछि फोक्सीङ्गवाट चार जना भण्डारी परिवारहरुः मुखीया, झ्यापे, बाली र डाँडाघरे आएका थिए । उनिहरु आएको केहि वर्ष पछि रैचौरबाट माइला मगर र उनको परिवार पनि यहि स्थानमा बसोबास गर्न आएका थिए । करिव १९९२ तिर दोपहरेमा बसोबास गर्ने देवदत्त परिवारको गौचरनको रुपमा रहेको कृष्तीमा पहिरो गएपछि चरनयोग्य जमिन नास भएपछि देवदत्त भण्डारी उनका परिवारका साथमा गाइबस्तुहरु लिएर यस क्षेत्रमा प्रस्थान गरेका थिए । यहाँ उनि आफ्ना भण्डारी भाइहरु भएकाले गाइबस्तु पाल्नका लागि सहज भएकाले यस क्षेत्रमा बसोबास योग्य महशुस गरेका थिए । उनिले रु १०० ऋण लिएर जग्गा जमिन किनेका थिए ।
भण्डारीहरुले जग्गा खरिद विक्री गर्दा लेखापढि गरे बापत नेत्रपाणी कोइरालाका परिवारलाइ केहि जमिन प्रदान गरेका थिए । उक्त जमिनमा केहि समय बसोबास गरी कोइराला परिवारले आफ्ना कास्कीकोटका भान्जा धनराज सुवेदीलाइ प्रदान गरी आँफु पहिलेकै स्थान गणेशटोलमा गएका थिए ।
रत्नखर र दोपहरे माइत भएकी उनकी श्रीमती आफ्ना भाइहरुको आसपास भनेर रामघाटबाट बसाइ सरी यस स्थानमा आएका थिए । उनीहरुले चौरको छेउमा एउटा चौतारी बनाएका थिए । जस्लाइ रामघाटे चौतारी पनि भन्ने गरिन्छ । उनिहरुको सन्तान विस्तार हुन सकेको थिएन ।

महतगौंडामा पशुपालन प्रमुख पेशा थियो । बर्षामा खेति जोगाउन र आआफ्ना बस्तुभाउ चरनका लागि छाड्न सोतो बाट केहि घरलाइ गौंडा तिरको भाग छुट्याइएको थियो भने केहि घरलाइ बर्खे तहराको भाग छुट्याइएको थियो । उनिहरुको छुट्टै निकास भएकाले एक पट्टीको बस्तुभाउले अर्को पट्टीको खेति खाने सम्भावना निकै न्युन रहन्थ्यो । यसै चरन क्षेत्रको आधारमा जस्ले जता बस्तुभाउ चराउँछ त्यतै भंगेरको पुजा गर्ने र तिन तिन बर्षमा भेडो पुजा गर्ने भनि चलन बनाएका थिए ।
केहि बंश विस्तार
सोम भण्डारी गाउँका मुखिया भएका कारणले उनलाइ मुखिया भन्ने गरिन्थ्यो । उनका छोरा  दुर्गादत्त हुन । उनका दुइ छोरा थिए । जेठा छोराका ९ सन्तान मध्ये एक सन्तान धनन्जयको बंश विकास भइ ५ छोरा ५ छोरी भएका छन भने कान्छा छोरा देवदत्तका ६ छोरा ७ छोरी रहेका छन ।
महतगौंडाको सवैभन्दा अग्लो स्थानमा घर भएका कारणले जयस्वरलाइ डाडाँघरे भन्ने गरिन्थ्यो उनका एक छोरा चक्रपाणी बाट एक छोरा नरहरी छन । नरहरीका ५ छोरा ३ छोरी रहेका छन ।
शक्तिबल्लभको घरमा कमलको विरुवा रोपिएको थियो त्यसैले उनलाइ कमलघरे पनि भनेर बोलाइन्थ्यो । उनि बाँझीपोखरी देखि यस स्थानमा आएका थिए । उनका दुइ छोराहरु थिए । जेठा छोरा डण्डपाणीका १ छोरा १ छोरी छन भने कान्छाका ४ छोरा २ छोरी रहेका छन ।
झ्याँपेको सन्तानको रुपमा एक छोरा र एक छोरी भएता पनि उनिहरुवाट सन्तान हुन नसक्दा बंश विस्तार रोकिएको छ । झ्यापे कुष्ठरोगका कारण ज्यान गुमाएका थिए । बालि निशन्तान भएकोले उनको बंश विस्तार हुन सकेको थिएन ।
मगरहरुका दाजुभाइ मध्ये माइला भएकाले माइला मगर भन्ने गरिन्थ्यो । माइला मगरका ज्ञानबहादुर र दानबहादुर गरी दुइ सन्तान बाट बंश विस्तार भएको पाइन्छ ।
धेरैको नाम देवि देवताको रहने अनि एकै नाम दुवै जनाको हुने भएकाले दोपहरेबाट आगमन भएकाले देवदत्तलाइ देवदत्त (दोपहरे) भनि नामाकरण गरिएको थियो उनको ७ छोरा १ छोरी मध्ये जेठा छोरा बाट सन्तान विस्तार हुन नसकेको, माइला छोरा बर्मा गएको, साँइला छोरा बाट ४ छोरा १ छोरी भएका छन, काँइला छोराबाट ५ छोराहरु भए, राँइला छोरा बाट ४ छोरा ४ छोरी भएका छन, ठुलाकान्छाबाट एक छोरा र कान्छाबाट ६ छोरा १ छोरी गर्दै सन्तान विस्तार हुँदै गएका छन ।
वि.सं २०१६ सालमा डण्डपाणी भण्डारी तथा उनका परिवार बाँझीपोखरीबाट महतगौंडा आएका थिए । उनका १ छोरा ७ छोरी रहेका छन ।वि.सं २०२२ सालमा टिकाराम भण्डारी आफ्ना परिवार सहित आएका थिए । उनका २ छोरा २ छोरी बाट सन्तान विस्तार भएको छ ।
पर्यटन र आर्थिक पक्ष

यस क्षेत्रमा पौराणिक महत्व बोकेको पवित्र तिर्थ स्थल सदाशिवजी हरिहर मन्दिर र सीताको पाइला भएको राम सिता मन्दिर रहेका छन । सेति नदि माथि बनेको प्राकृतिक पुल जसवाट गाडीहरु हिड्ने गर्दछन । यो संसारको अनौठो पुल अवलोकन गर्न स्वदेश तथा विदेशबाट पर्यटकहरु आउने गर्दछन । यहाँबाट माछापुच्छ्रे, अन्नपुर्ण हिमश्रृंखला, धौलागिरी र मनास्लु हिमालको मनोरम दृष्य देखिने भएकाले पनि यसको लोकप्रियता बढेको छ । हाल निर्माणधिन बन्जी जम्प र फन पार्कले पनि आगामी दिनमा थप पर्यटकहरु आर्कषण गर्ने अनुमान गरिएको छ ।
पार्दिमा १९९० सालमा बाँध बाध्ने कार्यक्रम सम्पन्न भयो । उक्त बाँध बनेपछि खेतिपाति राम्रो हुन थालेको थियो । फेरी २०१० सालमा बाँध भत्कीयो । र पुनः बाँध बनाउने कार्यक्रम सम्पन्न भयो । त्यो बाँध २०१३ सालमा निमार्ण सम्पन्न भयो । त्यो बाँध २०३१ साल सम्म टिकाउ भयो र त्यसपछि पुन बाँध भत्कीयो त्यसपछि भने ६ वर्ष पश्चात फेवा वाँध निमार्ण सम्पन्न भयो । बाँध बनाउने क्रममा महतगौंडाका बासिन्दाले श्रमदान गरी निमार्ण सम्पन्न गर्न सहयोग गरेका थिए ।  त्यस अन्तरालमा खेतिपाति नहुनाले र अग्नी क्षय हुनाले यहाँका वासीन्दाहरुको आर्थिक पक्षमा निकै प्रभाव पारेको थियो । यहाँका बासिन्दा उक्त समयमा उखु बदाम कोदो जस्ता बालिहरु लागाएर जिविका चलाएको पाइन्छ । हाल  विभिन्न सम्प्रदायका ब्यक्तिहरुको आगमन यस क्षेत्रमा भएको छ र बस्ती दिन प्रतिदिन घना बन्दै गइरहेको छ । 

स्रोत: पुजनिय हजुरवुवा चुडामणी भण्डारी